kutubhona

эса халифанинг ҳамма ҳукмларни муҳофаза қилувчи бўлиши учун уларнинг ҳаммасини биладиган олим бўлишини тақозо қилмайди. Шунинг учун унинг маъсум бўлишини тақозо қилмайди. Бинобарин унинг халифа бўлиши билан халифанинг тикланишидан кўзланган мақсад бузилмайди. Аммо одамлар халифадан ҳукмларни Аллоҳ Таоло ҳукмлари деган эътиборда олишлари учун унга ишонишларига ва бу ҳукмларга амал қилиб бўйсунишга монелик қиладиган ҳеч қандай шак-шубҳа бу ҳукмларга ораламаслиги зарурлигига келсак, бу нарса халифанинг маъсум ёки маъсум эмаслигидан юзага келмайди. Аксинча у ҳукм далилининг ўзидан юзага келади. Чунки агар далил шаръий далил бўлса ва шаръий истинбот қилиш билан истинбот қилинган бўлса одамлар бу ҳукмнинг шаръий ҳукмлигига бемалол ишонишади ва бу ҳолатда шу ҳукмга амал қилиш ва бўйсунишдан монелик қиладиган ҳеч қандай шак-шубҳа ораламайди. Халифанинг ким бўлишидан қатъий назар шундай бўлади. Ҳатто ҳукм уларнинг истинботларига хилоф келган тақдирда ҳам шундай бўлади. Чунки мужтаҳидлар ўртасида истинботнинг турлича бўлиши ҳукмни бир мужтаҳид наздида шаръий ва бошқанинг наздида ношаръий қилиб қўймайди. Аксинча у ҳамма мусулмонлар наздида шаръий ҳукм ҳисобланади. Модомики бу ерда ҳукмни истинбот қилган кишида шаръий далиллардан бир шубҳаи далил 1 бўлар экан ҳамда луғавий ва шаръий билимлар бўйича бундай истинбот қилиш мумкин бўлар экан, у шаръий ҳукм ҳисобланади. Энди маъсум бўлмаган кишининг гуноҳ ва хато қилиб қўйиши мумкинлигига, унга ишониб бўлмаслигига, у адо қиладиган нарсанинг Аллоҳ Таолонинг ҳукми эканлигига қатъий ишонч бўлмаслигига келсак, бундаги масала ҳукм ва ҳокимдир, яъни юритиладиган ва адо этиладиган ҳукм ҳамда ҳукм юритадиган ва адо этадиган ҳокимдир. Ишониш – ҳокимнинг Аллоҳ ҳукмини адо этган ва у билан ҳукм юритган бўлиши ёки бундай бўлмаганига қараб эмас, ҳукмнинг Аллоҳ ҳукми бўлиши ёки бўлмаслигига қараб талаб қилинади. Демак ҳукм берадиган шахснинг маъсум ёки маъсум эмаслигига эмас, юритиладиган ва олинадиган ҳукмнинг исломий ёки ғайри исломий эканига эътибор берилади. Зеро одамларнинг ҳукмга қатъий ишонишларига, унга амал қилишлари ва

1 Шубҳаи далил – Қуръон, ҳадис, ижмо, қиёсдан ташқари баъзи мужтаҳидлар далил деб санаган урф, саҳобанинг мазҳаби кабилар.